Türkiye Cumhuriyeti’nde ilk Başbakan İsmet İnönü’nden, son Başbakan Binali Yıldırım’a kadar 27 başbakan görev yaptı, bu süreçte 65 hükümet kuruldu.
AA muhabirinin derlediği bilgilere göre, 23 Nisan 1920’de kurulan Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) yalnızca yasama yetkisini değil, aynı zamanda yürütme yetkisini de milli iradenin merkezini teşkil eden Mecliste toplarken, Meclis başkanı aynı zamanda hükümet ve devlet başkanı olarak görev yapıyordu.
TBMM, 2 Mayıs 1920’de İcra Vekilleri’nin seçilmesine ilişkin 3 Numaralı Kanun’u kabul ederek, ilk İcra Vekilleri Heyeti’ni seçti.
Mustafa Kemal Atatürk, Cumhuriyet’in ilanına kadar geçen sürede İcra Vekilleri Heyeti Reisliğini de ifa etti.
20 Mayıs 1933 çıkarılan “Başvekalet Teşkilat ve Vazifeleri Hakkında Kanun”, Başbakanlık Merkez Teşkilatı’na vücut veren ilk kanun oldu ancak kanunun icrasında başbakan ile maliye bakanı da görevlendirildi. Bu tarihte Başbakanlık 7 ünite halinde ve yalnızca 34 personel kadrosuyla hizmet verdi.
Türkiye’nin sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasi şartlarının da gelişerek büyümesinin sonucu olarak Başbakanlık Teşkilatı, 1983’te bir müsteşarın yönetiminde, 3 müsteşar yardımcısı ve Başbakanlık müşavirlerinin yanı sıra 24 ünite ve 970 personel kadrosuyla hizmet vermeye başladı.
Türkiye’nin 94 yıllık siyasi tarihinde 27 başbakan görev alırken, bu sürede 65 hükümet kuruldu.
CUMHURİYET’İN İLK BAŞBAKANI İSMET İNÖNÜ
Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Cumhuriyet’in ilanıyla Malatya Milletvekili İsmet İnönü’yü Başbakan olarak atadı.
1923-1924’teki ilk hükümetin Başbakanlığını yürüten İnönü, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk Başbakanı oldu. İnönü döneminde Cumhuriyet’in ilk devrimleri hayata geçirilmeye başlandı.
Milli Mücadele sırasında Atatürk’ün en yakın silah arkadaşı olarak öne çıkan İnönü, Başbakanlık görevini 1925-1937 yıllarında da sürdürdü.
İnönü, 10 Kasım 1961’de Başbakanlığa atandı ve 1965’te görevinden ayrıldıktan sonra milletvekili olarak siyasi yaşamına devam etti.
12 yıl kesintisiz başbakanlık görevini yürüten İnönü, 10 hükümet kurarak, toplam 16 yıl süreyle Cumhuriyet tarihinin en uzun süre başbakanlık yapan ismi olarak tarihe geçti.
İsmet İnönü, 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8 ile 26, 27 ve 28’inci Hükümet’lerde başbakan olarak görev aldı.
5 AY SÜREN GÖREV
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurulması sonrasında 22 Kasım 1924’te İnönü’den görevi Ali Fethi Okyar devraldı. Okyar, 3’üncü Hükümet’i kurarak, Cumhuriyet’in 2’nci Başbakanı oldu.
5 ay süreyle başbakanlık yapan isim olan Okyar, 3 Mart 1925’te, Şeyh Sait İsyanı sırasında görevinden ayrıldı, yerini İsmet İnönü’ye bıraktı.
3’üncü Başbakan Celal Bayar, 1 Kasım 1937’de İnönü’den görevi devraldı, 1939’a kadar görevini sürdürdü.
Türkiye’nin asker kökenli olmayan ilk başbakanı olan, 9 ve 10’uncu Hükümet’te başbakanlık görevini üstlenen Bayar, Atatürk döneminin de son başbakanı olarak tarihteki yerini aldı.
GÖREV BAŞINDA KALP KRİZİ
4’üncü Başbakan Refik Saydam, 25 Ocak 1939’da Bayar’dan görevi devraldı, 8 Temmuz 1942’ye kadar devam ettirdi.
Saydam’ın başbakanlık yılları İkinci Dünya Savaşı’nın başlangıcına rastladığı için bu dönemde dış politikada yoğun ilişkiler yaşandı.
11 ve 12’nci Hükümet’te görev alan Saydam’ın başbakanlık yaptığı yıllarda, eğitimde görülen en büyük gelişme ise Köy Enstitüleri’nin kurulması oldu.
Başbakanlık görevini sürdürürken İstanbul’da, 8 Temmuz 1942’de kalp krizi geçiren Saydam, vefat etti.
Saydam’ın vefatı üzerine, aynı gün 2’nci Cumhurbaşkanı İsmet İnönü tarafından dönemin İçişleri Bakanı Ahmet Fikri Tüzer, vekaleten başbakan olarak atandı. 9 Temmuz’da görevi Şükrü Saraçoğlu’na devreden Tüzer’in başbakanlık görevi 24 saat sürdü.
SARAÇOĞLU DÖNEMİ
5’inci Başbakan Şükrü Saracoğlu’nun 9 Temmuz 1942’de yeni kabineyi kurmasının ardından Tüzer, İçişleri Bakanlığı görevine döndü.
13 ve 14’üncü Hükümet’te görev alan Saraçoğlu’nun başbakanlığında çıkarılan Varlık Vergisi Kanunu, dönemin ekonomi alanında en çok akılda kalan uygulaması oldu.
4 yıl başbakanlık yapan Saraçoğlu, 12 Ağustos 1946’ya kadar görevini sürdürdü.
Saraçoğlu döneminde seçim kanunu değiştirilerek, “açık oy-gizli sayım” usulüne geçildi. Bu usule göre yapılan 21 Temmuz 1946’daki genel seçimleri CHP kazandı.
ÇOK PARTİLİ SİSTEMİN İLK BAŞBAKANI
Seçimlerin arkasından Saraçoğlu’ndan Başbakanlık görevini 12 Ağustos 1946’da devralan Mehmet Recep Peker, çok partili sistemin ilk başbakanı oldu.
15’inci Hükümet’in Başbakanı olarak görev alan Peker’in dönemi, 1947’de sona erdi.
7’nci Başbakan Hasan Saka, 10 Eylül 1947’de 16 ve 17’inci Hükümet’in başbakanlığını yürüttü.
Saka’nın istifası sonrasında 16 Ocak 1949’da başbakanlığa 8’inci Başbakan Şemsettin Günaltay atandı.
MENDERES DÖNEMİ
CHP’den ayrılan Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuad Köprülü ve Refik Koraltan’ın kurduğu Demokrat Parti (DP), girdiği 21 Temmuz 1946’daki ilk çok partili seçime katıldı. DP’nin 1950’deki seçim zaferinin ardından Adnan Menderes, kurduğu
19’uncu Hükümet’te Cumhuriyet’in 9’uncu Başbakanı olarak görev aldı.
20. 21. 22’nci ve 23’üncü Hükümet’in başbakanlığını yürüten Menderes iktidarı, 27 Mayıs 1960’da askeri darbeyle sona erdi.
Başbakan Adnan Menderes, hükümetinin Maliye Bakanı Hasan Polatkan ve Dışişleri Bakanı Fatih Rüştü Zorlu ile Eylül 1961’de idam edildi.
Toplumun bütün katmanlarına hizmeti ilke edinen ve bu yolda önemli atılımlar gerçekleştiren Menderes ve kadrosu, iktidardan indirildikleri 27 Mayıs 1960 darbesinin üzerinden 58 yılı aşkın süre geçmesine rağmen hafızalardan silinmedi.
GÜRSEL DÖNEMİ
Cumhuriyet’in 10’uncu Başbakanı Cemal Gürsel, 27 Mayıs 1960 darbesinden 3 gün sonra Milli Birlik Komitesi tarafından başbakan olarak görevlendirildiğini, herhangi bir siyasi partiye üye olmayanlardan bir hükümet kurduğunu ilan etti.
Kabine üyeleri her ne kadar sivil teknokratlardan oluşsa da Gürsel, Türkiye Cumhuriyeti tarihinde kendi kendini atayan ilk hükümet üyesi olarak tarihe geçti.
24 ve 25’inci Hükümet’te başbakan olarak görev yapan Gürsel’in görevi, 1961’de yapılan genel seçimlere kadar devam etti.
Milli Birlik Komitesinde görev alan Emin Fahrettin Özdilek, 26 Ekim 1961’de Cemal Gürsel’in Cumhurbaşkanlığı görevi başladığı için Başbakanlık makamının boşalması üzerine 27 Ekim-20 Kasım 1961’de vekaleten başbakanlık görevini yürüttü.
11’inci Başbakan Suat Hayri Ürgüplü, 29’uncu Cumhuriyet Hükümeti’nin başbakanı olarak görev aldı.
Ürgüplü, 23 Şubat-22 Ekim 1965’te Adalet Partisinin öncülüğündeki koalisyon hükümetinin başkanlığını yaptı.
DEMİREL DÖNEMİ
Süleyman Demirel’in başında bulunduğu Adalet Partisi, 10 Ekim 1965’te yapılan genel seçimlerde yüzde 52 oy alarak tek başına iktidar oldu. Seçimlerin ardından Demirel, Türkiye’nin 12’nci Başbakanı olarak hükümeti kurdu.
30’uncu, 31’inci, 32’nci, 39’uncu, 41’inci, 43’üncü, 49’uncu Hükümet’in başbakanlığını yürüten Süleyman Demirel, 7 hükümetle çok partili dönemin ”hükümet kurma rekoru”nu elinde bulunduruyor.
Demirel döneminde Boğaziçi Köprüsü, Ereğli Demir Çelik İşletmeleri ve Keban Barajı gibi büyük yatırımlara imza atıldı.
1979 seçimlerinden sonra MSP ve MHP’nin desteklediği azınlık hükümetinin başında olan Demirel, 12 Eylül 1980 darbesiyle siyaset sahnesinden çekilmek zorunda kaldı.
Partisi faaliyetten men edilen Demirel, 13 Eylül-11 Ekim’de Hamzakoy’da zorunlu ikamete gitti. Siyaset yapması 10 yıl yasaklanan Süleyman Demirel’in siyasi yasağı 1987’de yapılan referandumla kaldırıldı.
DYP’nin genel başkanlığını 24 Eylül 1987’de Hüsamettin Cindoruk’tan devralan Demirel, 29 Kasım 1987’deki genel seçimlerde yeniden Isparta milletvekili oldu.
DYP, 1991’de yapılan genel seçimlerden birinci parti olarak çıkınca, Demirel başkanlığında DYP-SHP koalisyonu kuruldu. 7’nci kez hükümet kuran Demirel, 49’uncu Hükümet’in başbakanı olarak 1991’den 1993’e kadar görev yaptı.
Toplam 10 yıl 10 ay başbakanlık yapan Demirel, İsmet İnönü ve Recep Tayyip Erdoğan’dan sonra en uzun süre başbakanlık yapan siyasetçi oldu.
SHP Genel Başkanı Erdal İnönü, 8’inci Cumhurbaşkanı Turgut Özal’ın ani ölümü ardından Süleyman Demirel’in cumhurbaşkanlığına seçilmesinin ardından yaklaşık 1,5 ay süreyle başbakanlığa vekalet etti.
MUHTIRA SONRASI
Cumhuriyet tarihinde “demokrasiye vurulan ikinci darbe” olarak değerlendirilen 12 Mart 1971 Muhtırası’nın ardından dönemin CHP Kocaeli Milletvekili Nihat Erim, 26 Mart 1971’de başbakan oldu ve yeni hükümeti kurdu.
Cumhuriyetin 13’üncü Başbakanı olan Erim, yerini 22 Mayıs 1972’de Ferit Melen’e bıraktı.
Nihat Erim, başbakanlık görevini bırakmasından 8 sene sonra, 19 Temmuz 1980’de İstanbul’daki evinin yakınında Dev-Sol militanları tarafından düzenlenen suikast sonucu yaşamını yitirdi.
14’üncü Başbakan Ferit Melen’in kurduğu 35’inci Hükümet de bir süre sonra görevi bırakınca 15 Nisan 1973-26 Ocak 1974’te görev yapan Mehmet Naim Talu hükümeti ülkeyi seçime taşıdı.
12 Mart 1971 Muhtırası’nın ardından 12 Eylül 1980 darbesine giden süreçteki 9 yılda, 11 hükümet değişikliği oldu.
“KARAOĞLAN” DÖNEMİ
Talu’dan sonra hükümeti kurma görevi, 6’ncı Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk tarafından Zonguldak Milletvekili Bülent Ecevit’e verildi. Başbakanlık koltuğuna oturan Ecevit, CHP ve MSP koalisyonunun oluşturduğu 37’nci Hükümet’i kurdu.
Cumhuriyet’in 16’ncı Başbakan Ecevit, 26 Ocak 1974’te başladığı başbakanlık görevine aralıklarla 18 Kasım 2002’ye kadar devam etti. Ecevit, ayrıca 40’ncı, 42’nci, 56’ncı ve 57’nci Hükümet’in başbakanlığını da yürüttü.
“Karaoğlan” lakabıyla tanınan Ecevit’in başbakanlığı döneminde, “Ayşe tatile çıksın” parolasıyla 20 Temmuz 1974’te, Ada’daki Türklerin uğradığı baskı ve zulmü ortadan kaldırmak amacıyla Türk Silahlı Kuvvetlerince Kıbrıs Barış Harekatı başlatıldı.
38’inci Hükümet’i kuran Sadi Irmak, Türkiye’nin 17’nci Başbakanı olarak 15 Mart 1975’e kadar bu görevi sürdürdü.
12 Eylül 1980 askeri darbesi sonrasında hükümeti kurma görevi, 7’nci Cumhurbaşkanı ve Milli Güvenlik Konseyi Başkanı Kenan Evren tarafından emekli Oramiral Bülend Ulusu’ya verildi. 18’inci Başbakan Bülend Ulusu’nun, 21 Eylül 1980’de başlayan görevi 1983’te sona erdi.
ÖZAL DÖNEMİ
20 Mayıs 1983’te Anavatan Partisi’ni kuran Özal, aynı yıl yapılan genel seçimde partisinin birinci gelmesi üzerine hükümeti kurmakla görevlendirildi.
İki hükümet kuran, kesintisiz ve toplam 5 yıl 11 ay başbakanlık görevinde kalan Türkiye’nin 19’uncu Başbakanı Özal, ekonomiye yönelik adımlar attı, bu alandaki sınırlamaları kaldırmaya odaklandı.
Özal’ın 6 yıllık başbakanlığı döneminde, ülkede ekonomi alanında bir dizi yapısal reforma imza atıldı ve birçok alanda değişim yaşandı.
Türkiye’de pek çok alanda, kalıcı birçok projeye imza atan Özal, cumhurbaşkanı seçildikten sonra Başbakanlık görevinden ayrıldı.
Turgut Özal, hükümeti kurma görevini Erzincan Milletvekili Yıldırım Akbulut’a verdi.
Akbulut, 9 Kasım 1989’da başladığı görevine 23 Haziran 1991’e kadar devam etti.
YILMAZ VE ÇİLLER DÖNEMİ
48’inci Hükümet’i kuran Rize Milletvekili Mesut Yılmaz, Türkiye’nin 21’inci Başbakanı olarak görev yaptı. 53 ve 55’inci Hükümet’in başbakanlığını da yürüten Yılmaz’ın görevi 11 Ocak 1999’da sona erdi.
“Türkbank ihalesine fesat karıştırdığı” iddiasıyla 2004’te Yüce Divan’a sevk edilen Mesut Yılmaz, Cumhuriyet tarihinde Yüce Divan’da yargılanan ilk ve tek başbakan oldu.
9’uncu Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’in başbakanlığındaki koalisyon hükümetinde devlet bakanı olarak görev alan Tansu Çiller, Demirel’in Cumhurbaşkanı seçilmesinden sonra 13 Haziran 1993’daki DYP Olağanüstü Genel Kurulu’nda genel başkanlığa seçildi.
22’nci Başbakan Çiller, 1993’de başbakanlık görevini vekaleten yürüten SHP Genel Başkanı Erdal İnönü’den devraldı.
Türkiye’nin ilk ve tek kadın başbakanı olan Çiller, 50, 51 ve 52’nci Hükümet’te başbakan olarak görev aldı. Çiller’in görevi 1996 Mart ayına kadar devam etti.
Çiller, başbakanlığı döneminde terör örgütü PKK’ya karşı verilen mücadeleye ağırlık verirken, PKK’nın, ABD yönetimi tarafından terörist örgütler listesine alınmasını sağladı.
ERBAKAN DÖNEMİ
Hükümet kurma görevini Cumhurbaşkanı Demirel’den alan Necmettin Erbakan, Tansu Çiller’in Genel Başkanlığındaki DYP ile 54’üncü Hükümet’i kurarak, 28 Haziran 1996’da 23’üncü Başbakan olarak görev aldı.
İlk iş olarak emekli ve memura yüzde 50 zam yapılması talimatını veren Erbakan, dış politikada G-7’ye karşı gelişmekte olan Müslüman ülkeleri bir araya getirmek için D-8’i kurdu.
Erbakan döneminde, 28 Şubat 1997’de adına “post-modern darbe” de denilen müdahale gerçekleşti.
27 Mayıs 1997’de Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı Vural Savaş tarafından Anayasa Mahkemesine Refah Partisi’nin kapatılması istemiyle dava açıldı.
Erbakan, 30 Haziran 1997’de koalisyon ortağı DYP’nin protokol gereği başbakanlık koltuğunu alması için Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’e istifasını sundu.
GÜL DÖNEMİ
AK Parti’nin 3 Kasım 2002’de tek başına iktidar olmasının ardından Türkiye’nin 24’üncü Başbakanı Abdullah Gül, 18 Kasım 2002’de başbakanlık koltuğuna oturdu.
AK Parti iktidarının ilk Başbakanı Gül’ün 4 ay süren görevi, Siirt seçimlerinin yenilenmesiyle milletvekili seçilen AK Parti Genel Başkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın 14 Mart 2003’te 59’uncu Hükümeti kurmasıyla sona erdi.
REKOR ERDOĞAN’DA
3 Kasım 2002 seçimlerinin ardından Siirt seçimlerinin yenilenmesiyle bu kentten milletvekili seçilerek parlamentoya giren Recep Tayyip Erdoğan, 14 Mart 2003’te 59’uncu Hükümeti kurarak başbakanlık görevini Abdullah Gül’den devraldı.
Erdoğan, 60 ve 61’inci Hükümet’leri de kurarak, başbakanlık görevini kesintisiz 11 yıl 5 ay 14 gün sürdürdü.
Böylece bir rekora imza atan Erdoğan, çok partili dönemin en uzun süreli başbakanı oldu.
Erdoğan’ın Cumhurbaşkanı seçilmesi ve Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu’nu hükümeti kurmakla görevlendirmesinin ardından, 62’nci Hükümet, Ahmet Davutoğlu tarafından oluşturuldu.
7 Haziran Milletvekili Genel Seçimi’nde, hiçbir partinin tek başına hükümet kuracak çoğunluğu elde edememesi üzerine Cumhurbaşkanı Erdoğan, seçimde en yüksek oyu alan AK Parti Genel Başkanı ve Konya Milletvekili Ahmet Davutoğlu’nu, koalisyon hükümetini kurmakla görevlendirdi ancak koalisyon görüşmelerinden bir sonuç alınamaması üzerine anayasal zorunluluk gereği seçim hükümeti kuruldu.
Davutoğlu, Cumhurbaşkanı Erdoğan’dan devraldığı başbakanlık görevini yaklaşık 21 ay yürüttü. 22 Mayıs 2016’da partisinin 2’nci Olağanüstü Büyük Kongresi ile genel başkanlığı Binali Yıldırım’a devreden Davutoğlu, Başbakanlık koltuğunu da 24 Mayıs 2016’da Yıldırım’a bıraktı.
SON BAŞBAKAN YILDIRIM
65’inci Hükümeti kuran 27’nci Başbakan Binali Yıldırım, 25 Mayıs 2016’da görevine başladı.
24 Haziran’da yapılan Cumhurbaşkanı ve 27. Dönem Milletvekili Genel Seçimi’nin ardından geçilen Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’nde “Başbakanlık” yürürlükten kaldırıldı.
Böylece Yıldırım da Başbakanlık koltuğuna oturan son isim olarak tarihe geçti.
BAŞBAKANLARIN GÖREV SÜRELERİ
Türkiye Cumhuriyeti başbakanları ve görev süreleri şöyle:
“İsmet İnönü: 10 farklı hükümet kuran İnönü, 12 yılı kesintisiz olmak üzere toplam 16 yıl 4 ay başbakanlık yaptı.
Süleyman Demirel: Toplam 10 yıl 10 ay başbakanlık yaptı. Demirel’in, kurduğu 7 hükümette kesintisiz başbakanlık süresi 5,5 yıl oldu.
Recep Tayyip Erdoğan: 14 Mart 2003’te milletvekili seçilerek 59’uncu Hükümet’i kuran Erdoğan, 60 ve 61’inci Hükümet’leri de kurarak başbakanlık görevini kesintisiz 11 yıl 5 ay sürdü.
Adnan Menderes: 1950-1960 yılları arasında 10 yıl 5 gün süreyle kesintisiz başbakanlık yaptı. 27 Mayıs 1960 askeri darbesiyle iktidardan indirilene kadar 5 ayrı hükümet kurdu.
Turgut Özal: 1983 seçimlerinin ardından iki hükümet kurdu, kesintisiz ve toplam 5 yıl 11 ay başbakanlık görevinde kaldı.
Bülent Ecevit: Kesintili 5 yıl 7 ay başbakanlık yaptı.Şükrü Saraçoğlu: Çok partili hayata geçilmeden önce tek parti döneminde 4 yıl 1 ay başbakan oldu.
Bülend Ulusu: 3 yıl 3 ay. Refik Saydam: 3 yıl 1 ay. Tansu Çiller: 2 yıl 9 ay. Mesut Yılmaz: 2 yıl 3 ay. Binali Yıldırım: 2 yıl 1 ay. Ahmet Davutoğlu: 1 yıl 8 ay. Yıldırım Akbulut: 1 yıl 8 ay. Cemal Gürsel: 1 yıl 6 ay. Şemsettin Günaltay: 1 yıl 4 ay. Hasan Saka: 1 yıl 3 ay. Celal Bayar: 1 yıl 2 ay. Nihat Erim: 1 yıl 2 ay. Recep Peker: 1 yıl 1 ay. Necmettin Erbakan: 1 yıl 2 gün. Ferit Melen: 11 ay. Suat Hayri Ürgüplü: 8 ay. Naim Talu: 7 ay. Fethi Okyar: 7 ay. Sadi Irmak: 5 ay. Abdullah Gül: 4 ay.”
Kaynak: TAK
